Hoogbegaafd zijn betekent niet automatisch dat op school alles op rolletjes loopt. Het lukt niet altijd om de talenten van kinderen op school tot bloei te laten komen. Sommige hoogbegaafde kinderen komen zelfs in een neerwaartse spiraal terecht en lopen vast. Hoe is dat te verklaren? En belangrijker nog – hoe is het te voorkomen?
Hoogbegaafde kinderen, hun ouders en hun leerkrachten komen op het gebied van onderwijs een aantal flinke uitdagingen tegen. In dit blog leg ik uit welke invloed de mindset kan hebben op het leren.
Vastzitten in je overtuiging:
“Ik zie het niet”
“Nee, ik zie het echt niet!” De woorden van juf Karin klinken overtuigd en geïrriteerd. De ouders van Tim, die tegenover me zitten, kijken me wanhopig aan. Ik heb geprobeerd juf Karin uit te leggen hoe Tim leert en wat hij nodig heeft om zich optimaal te kunnen ontwikkelen. Maar ze lijkt niet open te staan voor mijn verhaal.
Kind ongelukkig, leerkracht ontevreden
Tim zit alweer een paar maanden bij juf Karin in groep 5. Volgens zijn ouders voelde hij zich na 6 weken al erg ongelukkig. ’s Morgens gaat hij met veel tegenzin naar school en hij vindt de leerstof maar saai. In de herfstvakantie leefde hij even op, maar daarna was het weer helemaal mis.
Zijn ouders maken zich zorgen, omdat juf Karin aangeeft dat Tims toets- en testresultaten achteruitgaan. Ze snappen er niets van, want uit het capaciteitenonderzoek dat een half jaar geleden is afgenomen door een orthopedagoog, kwam een gemiddelde intelligentie van 135. Met de adviezen uit het onderzoeksrapport om Tim meer uit te dagen, is in hun ogen niets gedaan.
Verrijking? Eerst een I-score
Volgens juf Karin mogen op deze school alleen kinderen met een I-score op de Cito naar de plusklas. Wel heeft ze een paar keer Rekentijgers geprobeerd met Tim, maar hij kreeg geen som op papier. Bovendien vond juf Karin dat Tim veel te weinig basiswerk afkreeg, en dat bepaalde sommen nog niet voldoende geautomatiseerd waren.
Het probleem: een fixed mindset
Wat deze situatie zo lastig maakt, is dat zowel juf Karin als Tim een vaste overtuiging over ontwikkelbaarheid hebben. Hun overtuiging wordt ook wel een ‘fixed mindset’ genoemd.
De comfortzone van Tim
Tim heeft tot en met groep 4 altijd werkjes gedaan binnen zijn comfortzone. Hij hoefde zich nauwelijks in te spannen en maakte bijna nooit fouten. Zijn ouders en leerkrachten waren natuurlijk erg trots op hem. Tim kreeg dus regelmatig complimentjes als ‘Wat ben je toch slim!’ of ‘Wat heb je dat weer slim gedaan!’.
In groep 5 kreeg Tim verrijkingsmateriaal aangeboden. Voor het eerst kreeg hij te maken met moeilijk werk. Omdat alles tot nu toe zo makkelijk ging, heeft hij nooit vaardigheden als jezelf inspannen, oefenen en doorzetten hoeven ontwikkelen. Tim is ervan overtuigd dat je slim bent als alles vanzelf gaat. Als iets moeite kost, ben je er blijkbaar te dom voor. Nu hij voor het eerst moeilijk werk tegenkomt, raakt hij ervan overtuigd dat hij het ‘gewoon’ niet kan.
De waarneming van juf Karin
Juf Karin ziet in de klas een jongen die snel is afgeleid, niet tot werken komt en geen bijster goede resultaten laat zien. Ze wil de bewering van de orthopedagoog dat Tim moet worden uitgedaagd eerst onderbouwd zien met goede resultaten.
Tim voelt haarfijn aan hoe juf Karin over hem denkt. Haar mimiek en feedback beïnvloeden zijn zelfbeeld. Hij krijgt steeds minder vertrouwen in zichzelf en laat uiteindelijk ook in het basiswerk niet meer de resultaten zien waartoe hij eigenlijk in staat is.
Overtuiging beïnvloedt ontwikkeling
Uit onderzoek van Carol Dweck blijkt dat de overtuiging dat vaardigheden en kwaliteiten vaststaan (een fixed mindset) een nadelige invloed heeft op de ontwikkeling van die vaardigheden en kwaliteiten. De overtuiging dat vaardigheden en kwaliteiten ontwikkelbaar zijn (een growth mindset) is juist positief voor de ontwikkeling van die vaardigheden en kwaliteiten.
Mensen met een fixed mindset hebben de overtuiging dat intelligentie, vaardigheden of kwaliteiten min of meer vaststaan. Ze richten zich vooral op het bewijzen van slimheid naar de buitenwereld toe. Fouten maken en behoefte aan oefening ervaren ze als falen. Daarom gaan ze uitdagingen uit de weg en hebben ze moeite met kritiek. Ze denken in termen van ‘ik ben dom’ of ‘het zit er gewoon niet in’. Bij hoogbegaafde kinderen met een fixed mindset kunnen perfectionisme en faalangst gaan overheersen en het opdoen van nieuwe vaardigheden op school in de weg staan.
Iemand met een growth mindset gelooft (onbewust) dat hij zijn kwaliteiten, vaardigheden en intelligentie kan ontwikkelen. Ze laten zich niet ontmoedigen door fouten. Ze durven uitdagingen aan te gaan, hebben een hoge leermotivatie en geven niet snel op. Uitspraken die horen bij een growth mindset zijn ‘oefening baart kunst’, ‘als het moeilijk wordt, zet ik door’ en ‘ik leer van fouten’. (Bron: Breinlink voor ouders van Gerjanne Dirksen).
Van fixed mindset naar growth mindset
Het is zinvol om als leerkracht en ouder na te gaan welke mindset je zelf hebt. Je eigen mindset heeft namelijk invloed op hoe je het kind begeleidt, het soort feedback dat je geeft en zelfs op de leermotivatie van het kind. In het brein zijn namelijk spiegelneuronen actief, die ervoor zorgen dat wat we anderen zien doen, wordt weerspiegeld in ons eigen brein.
Wat kun je, behalve bewustwording van je eigen mindset, nog meer doen om de mindset van kinderen als Tim om te buigen van fixed naar growth?
- Vertel over de ontwikkelbaarheid van het brein. Geef voorbeelden van hoe andere rolmodellen hebben leren leren
- Voer een gesprek met het kind over zijn ontwikkelbaarheid Geef het kind feedback op inspanning, doorzetten en aanpak (en niet op op intelligentie)
Stimulerende feedback
Voorbeelden van goede feedback zijn: ‘Het is moeilijk, maar het lukt je wel als je het blijft proberen’, ‘Dat heb je heel goed geprobeerd’, ‘Ik kan merken dat je goed hebt geoefend’ of ‘Geloof je dat je dit kunt leren? Ik geloof dat namelijk wel, want…’.
Maak de feedback zo concreet mogelijk en benoem zichtbare en merkbare kenmerken voor inzet. Bij jonge kinderen werkt een vergelijking vaak goed. Je kunt het met ze hebben over zwemles: in het begin kun je nog niet zwemmen, na een paar lessen lukt het al een beetje en na veel proberen kun je het. Bij het geven van feedback is authenticiteit erg belangrijk, want hoogbegaafde kinderen voelen snel aan of iets gemeend is en hoe iemand over hen denkt.
Duidelijkheid helpt
Naast prijzen op inzet is het belangrijk om het kind eigenaar te maken van zijn leerproces. Bespreek wat al goed lukt, en waar het kind nog aan moet werken en waarom. Een hoogbegaafd kind wil graag weten wat het einddoel is en welke stapjes er nodig zijn om dat einddoel te bereiken. Deze zogenaamde top-down benadering zorgt voor duidelijkheid bij het kind.
Hoogbegaafde kinderen hebben vaak een groot rechtvaardigheidsgevoel en het is dan ook belangrijk dat gemaakte afspraken over bijvoorbeeld verrijkingswerk worden nagekomen. Natuurlijk kan het soms gebeuren dat dingen anders lopen, dat iets niet lukt of dat je als ouder of leerkracht niet (meteen) weet hoe je iets moet aanpakken. Dat geeft niet, zolang je er maar eerlijk over bent. Communiceer dit. Hoogbegaafde kinderen accepteren dat een ander ook niet alles weet en waarderen het als dit wordt uitgesproken. Ze voelen feilloos aan wanneer er iets is en juist wanneer dit onuitgesproken blijft, kan dat hen erg onzeker maken.
Verder komen met vragen
Ook denkstimulerende (coachende) vragen stellen kan het kind aanzetten tot een andere aanpak en werkt over het algemeen goed bij hoogbegaafde kinderen. Voorbeelden van mogelijke vragen zijn: ‘Dit lukte niet. Hoe kunnen we het nog anders doen?’, ‘Wat moet je eerst kunnen voordat je dit kunt gaan doen?’, ‘Hoe zou het kunnen komen dat dit nog niet lukt?’ en ‘Wat heb jij eraan als je dit straks kunt?’ ‘Welke voordelen levert deze vaardigheid je op?’
Nieuwe inzichten moeten groeien
Je bewust worden van je eigen mindset en die van je kind of leerling is een proces. Ouders van hoogbegaafde kinderen hebben al langer de tijd gehad om zich te verdiepen in verschillende aspecten hiervan. Misschien hebben ze zich zelfs al verdiept in mindset.
Als een kind een nieuwe leerkracht krijgt, kan het zijn dat deze nog aan het begin van dit bewustwordingsproces staat, en dat kan voor wrijving zorgen. Maar als de partijen voor elkaar openstaan, kan dit worden omgebogen naar een win-win-winsituatie, waarin de leerkracht een waardevolle leerervaring opdoet, het kind gelukkiger en productiever wordt en de ouders zich minder zorgen hoeven maken.
Hoe is het nu met juf Karin, Tim en zijn ouders?
Voor juf Karin was het belangrijk dat ze eerst leerde hoe hoogbegaafde kinderen leren. Zo’n leerproces vraagt tijd. Juf Karin heeft de ouders en Tim om geduld gevraagd en dat heeft uiteindelijk vruchten afgeworpen. Juf Karin begrijpt nu waarom Tim ondanks de hoge uitslag van zijn capaciteitenonderzoek niet liet zien wat hij kan. Ze heeft de tijd genomen om met Tim in gesprek te gaan over zijn ontwikkelbaarheid. Daarnaast heeft ze een handelingsplan opgesteld en dit met Tim en zijn ouders besproken, met als doel Tim inzicht te geven in en eigenaar te maken van zijn eigen leerproces.
Tim:”Ik vond het heel fijn om met juf Karin te praten. Juf neemt mij serieus. Ik durf juf nu om hulp te vragen als ik iets niet zeker weet. Mijn werk is sneller af en nu heb ik meer tijd om te werken aan mijn project. Binnenkort geef ik een spreekbeurt over de werking van het brein. Ik vind dat alle kinderen moeten leren over de fixed en growth mindset.”
Juf Karin: “Ik moet eerlijk zeggen dat ik aanvankelijk weinig vertrouwen had in Tim. Ik was het niet eens met zijn ouders en zag hem in het begin als een koppige, luie jongen. Ik voelde in eerste instantie veel weerstand bij de tips die ik van Smart-Ease kreeg, maar ik ben toch blij dat ik heb doorgezet. Door me te verdiepen in mindset en hoe hoogbegaafde kinderen leren, heb ik niet alleen veel geleerd over hoe Tim leert, maar kijk ik ook anders aan tegen de ontwikkelbaarheid van mijn andere leerlingen… en die van mijzelf. En ik na 20 jaar onderwijservaring maar denken dat ik alles al wist…”
De ouders van Tim: “We stonden op het punt een andere school voor Tim te zoeken. Wat zijn we blij dat we juf Karin toch de ruimte hebben gegeven die ze nodig had om Tim beter te leren kennen. Ons contact met haar is nu heel open. Je hebt gelijk dat het heel belangrijk is dat wij op één lijn zitten met de juf.
Bovendien hebben we van jou geleerd hoe we Tim het beste feedback kunnen geven, zodat hij nieuwe uitdagingen leert aangaan. Tim heeft gisterenavond een deel van zijn presentatie gegeven over de werking van het brein. Super om zijn energie weer te voelen. Er is weer rust in huis…”
